مالکیت در جرم تخریب

خیلی ها وقتی حرف از جرم تخریب میشه، فکر می کنن فقط صاحب اصلی مال می تونه شکایت کنه. اما ماجرا پیچیده تر از این حرف هاست و لزوماً نیازی نیست که شما حتماً سند مالکیت یه چیزی رو توی دستتون داشته باشید تا بتونید از تخریب اون شکایت کنید. گاهی اوقات، حتی متصرف یا کسی که مال به امانت دستشه هم می تونه شاکی باشه.

در دنیای حقوق، جرم تخریب یکی از اون دست جرایمه که خیلی وقت ها برای مردم سوال ایجاد می کنه. فکر کنید یه نفر عمداً میاد و ماشین شما رو خط میندازه، یا مثلاً شیشه مغازه ای رو که ازش اجاره کردید، می شکنه. اینجا، مهم ترین سوالی که پیش میاد اینه که کی حق داره بره دادگاه و شکایت کنه؟ آیا فقط صاحب اصلی مال می تونه این کار رو بکنه، یا حتی کسی که فقط از اون مال استفاده می کنه (همون متصرف) هم می تونه شاکی باشه؟ این بحث، یعنی نقش مالکیت یا تصرف در حق شکایت، یکی از مسائل کلیدی و مهمیه که توی دادگاه ها زیاد باهاش سروکار داریم و خیلی از ابهامات حقوقی رو به وجود میاره.

توی این مقاله، می خوایم حسابی پرونده این موضوع رو باز کنیم و ببینیم قانون و رویه قضایی ما چی میگه. از تعریف خود جرم تخریب گرفته تا جزئیات مال متعلق به دیگری و اینکه در نهایت، چه کسی واقعاً حق شکایت رو داره. پس اگه تا حالا براتون سوال بوده که چطور میشه از خرابکاری روی اموال شکایت کرد، یا اگه خدای نکرده خودتون به این مشکل برخوردید، با ما همراه باشید تا سر نخ ماجرا رو پیدا کنید.

تخریب چیه و چطور اتفاق می افته؟ (عنصر مادی، معنوی و قانونی)

قبل از اینکه بریم سر اصل مطلب که کی حق شکایت داره، باید اول بفهمیم اصلاً تخریب یعنی چی و قانون چه چیزهایی رو تخریب می دونه. تخریب در یک کلام یعنی خراب کردن، نابود کردن یا آسیب زدن عمدی به مال یه نفر دیگه. این جرم جزو اون دست جرایمه ای هست که علیه اموال و دارایی های مردم اتفاق میفته و برای اینکه بگیم یه تخریب واقعاً جرمه، باید سه تا رکن اصلی داشته باشه: رکن قانونی، رکن مادی و رکن معنوی.

تعریف ساده تخریب: خرابکاری یا از بین بردن مال دیگران

ببینید، تخریب فقط به معنی پودر کردن یه چیز نیست. گاهی وقتا یه خسارت کوچیک هم می تونه تخریب محسوب بشه. مثلاً اگه کسی عمداً روی لباس شما رنگ بپاشه، این هم یه نوع تخریبه چون به لباستون آسیب زده، حتی اگه لباس کاملاً از بین نرفته باشه. پس تخریب می تونه از بین بردن کامل یه مال باشه (مثل سوزوندن یه کتاب) یا فقط آسیب زدن بهش که باعث کم شدن ارزش یا کاراییش بشه (مثل پاره کردن همون کتاب). اما مهم اینه که این کار روی مال دیگری انجام بشه.

قانون چی میگه؟ (عنصر قانونی)

وقتی می گیم رکن قانونی، یعنی باید یه قانونی باشه که اون فعل رو جرم بدونه و براش مجازات تعیین کرده باشه. برای جرم تخریب، ماده ۶۷۷ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) اصلی ترین ماده ایه که تکلیف رو روشن می کنه. این ماده میگه: هر کس عمداً اشیاء منقول یا غیر منقول متعلق به دیگری را تخریب نماید… و بعدش مجازات رو مشخص می کنه. پس تا وقتی که قانون این کار رو جرم ندونه، ما نمی تونیم بهش بگیم جرم تخریب، حتی اگه خسارتی وارد شده باشه.

خرابکاری چطور انجام میشه؟ (عنصر مادی)

عنصر مادی یعنی اون کاری که عملاً اتفاق میفته و ما با چشممون می بینیم. یعنی اون عملی که به مال آسیب می زنه یا اونو از بین می بره. این عمل معمولاً یه کار فیزیکی و مثبت هست، مثل شکستن شیشه، پاره کردن سند، خراب کردن ماشین، یا حتی باغبانی که عمداً درخت های یه باغ رو آبیاری نمی کنه و باعث خشک شدنشون میشه. مهم اینه که این عمل واقعاً به مال خسارت بزنه یا اونو نابود کنه. یعنی اگه صرفاً در ماشین رو باز کنی و هیچ آسیبی بهش نزنی، تخریب اتفاق نیفتاده.

قصد و نیت خرابکار (عنصر معنوی)

عنصر معنوی یا همون سوء نیت، یعنی اون فکری که توی ذهن مجرم هست. برای اینکه تخریب، جرم حساب بشه، کسی که این کار رو می کنه باید قصد و نیت خراب کردن یا آسیب زدن رو داشته باشه. یعنی عمدی باشه. اگه یه نفر به صورت اتفاقی و سهواً به مالی آسیب بزنه، دیگه جرم تخریب عمدی اتفاق نیفتاده و فقط بحث مسئولیت مدنی (پرداخت خسارت) مطرح میشه. مثلاً اگه توی یه دعوا، لیوان آب از دست شما بیفته و گوشی دوستتون بشکنه، این تخریب عمدی نیست. تازه، خرابکار باید بدونه که اون مالی که داره بهش آسیب می زنه، برای خودش نیست و متعلق به دیگریه.

مال متعلق به دیگری یعنی چی؟ مالک یا متصرف؟

حالا رسیدیم به قسمت اصلی بحثمون، همون عبارتی که توی ماده ۶۷۷ قانون مجازات اسلامی اومده: اشیاء منقول و غیر منقول متعلق به دیگری. این سه کلمه (متعلق به دیگری) در واقع محور اصلی اینه که چه کسی می تونه شاکی باشه. اینجا دو تا دیدگاه اصلی وجود داره که رویه قضایی ما بینشون یه جورایی تفاوت قائل میشه.

تفسیر اول: فقط مالک! (دیدگاه اقلیت)

یه عده از حقوقدان ها و حتی بعضی از قضات، اعتقاد دارن که منظور قانونگذار از عبارت متعلق به دیگری فقط و فقط مالکیت هست. یعنی چی؟ یعنی به نظر این گروه، برای اینکه جرم تخریب اتفاق بیفته، حتماً باید مالی که تخریب شده، سنداً یا رسماً مالکش شخص دیگه ای باشه و فقط خود اون مالک حق شکایت رو داره. اگه کسی که مال رو در اختیار داره (مثلاً یه مستأجر) از تخریب اون مال شکایت کنه، به دلیل اینکه مالک نیست و سمت قانونی نداره، شکایتش رد میشه و قراری به اسم قرار موقوفی تعقیب صادر میشه. این دیدگاه، بیشتر به ظاهر کلمه متعلق توجه می کنه و اون رو مساوی با مالکیت می دونه.

تفسیر دوم: مالک و متصرف! (دیدگاه غالب و منطقی)

اما یه دیدگاه دیگه ای هم هست که توی رویه قضایی ما، یعنی همونطور که اکثر دادگاه ها و قضات عمل می کنن، بیشتر بهش استناد میشه و به نظر می رسه منطقی تر هم هست. طبق این دیدگاه، عبارت متعلق به دیگری رو نباید صرفاً به معنای مالکیت رسمی یا ثبتی دونست. بلکه باید مفهوم گسترده تری ازش برداشت کرد. اینجا، متعلق به دیگری یعنی اینکه مال نباید متعلق به خود فرد خرابکار باشه. و اگه مال در تصرف قانونی یه نفر دیگه باشه (حتی اگه سند به نامش نباشه)، باز هم میشه گفت متعلق به دیگری هست و اون متصرف هم می تونه از تخریبش شکایت کنه.

پشتوانه این دیدگاه، نه فقط فهم عرفی و عقلی از کلمه متعلق (که چیزی رو در دست کسی بودن، متعلق به اون می دونه)، بلکه یه ماده قانونی خیلی مهم دیگه هم هست: ماده ۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری. این ماده تعریف بزه دیده و متضرر از جرم رو خیلی گسترده تر از فقط مالکیت در نظر می گیره. اجازه بدید بیشتر توضیح بدیم.

چرا متصرف هم می تونه شکایت کنه؟ (پشتوانه قانونی و منطقی)

همونطور که گفتیم، ماده ۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری، یه جورایی گره گشای این ماجراست و به متصرف هم این حق رو میده که پای میز شکایت بشینه. بریم ببینیم این ماده دقیقاً چی میگه و چرا اینقدر مهمه.

ماده ۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری؛ سنگ بنای حق شکایت متصرف

این ماده میگه: بزه دیده شخصی است که از وقوع جرم متحمل ضرر و زیان می گردد و چنانچه تعقیب مرتکب را درخواست کند شاکی و هرگاه جبران ضرر و زیان وارده را مطالبه کند، مدعی خصوصی نامیده می شود.

به این جمله خوب دقت کنید: شخصی که از وقوع جرم متحمل ضرر و زیان می گردد. اینجا قانون نگفته مالک مال یا کسی که سند به نامش هست. گفته هر کسی که از جرم آسیب ببینه. خب، آیا یه متصرف از تخریب مالی که در اختیارش بوده، آسیب نمی بینه؟ معلومه که می بینه! مثلاً مستأجری که از منافع ملک بهره مند بوده، با تخریب ملک، ضرر می بینه. یا کسی که ماشینی رو اجاره کرده و ماشین تخریب میشه، ضرر می بینه. این ضرر، می تونه مالی باشه، می تونه معنوی باشه.

کی «بزه دیده» یا «متضرر از جرم» محسوب میشه؟

با توجه به ماده ۱۰، «بزه دیده» یا «متضرر از جرم» فقط به مالک اصلی محدود نمیشه. بلکه هر کسی که به خاطر ارتکاب جرم، چه از نظر مالی و چه از نظر معنوی، خسارت ببینه، می تونه بزه دیده محسوب بشه و حق شکایت داره. این نگاه گسترده تر، به عدالت نزدیک تره و جلوی خیلی از بی عدالتی ها رو می گیره. چون ممکنه مالک اصلی اصلاً دسترسی نداشته باشه یا نخواد شکایت کنه، اما متصرف ضرر دیده و حقش پایمال شده.

مثال های واقعی از حق شکایت متصرف:

برای اینکه قضیه رو بهتر بفهمید، اجازه بدید چند تا مثال واقعی بزنیم:

• مستأجر و ملک تخریب شده: فرض کنید شما یه خونه ای رو اجاره کردید و توی اون زندگی می کنید. یه نفر میاد و عمداً در ورودی خونه رو می شکنه یا پنجره هاش رو خرد می کنه. اینجا شما مالک خونه نیستید، اما متصرف قانونی اون هستید و از این تخریب، ضرر دیدید (مثلاً امنیتتون به خطر افتاده، یا مجبورید هزینه تعمیر بدید). توی این شرایط، شما می تونید به عنوان شاکی، از کسی که تخریب کرده، شکایت کنید.
• کسی که امانت دستشه (امین): یه وقتایی یه نفر یه وسیله ای رو به امانت به شما میده، مثلاً دوستتون ماشینش رو برای چند روز دست شما میذاره. اگه توی این مدت، کس دیگه ای بیاد و عمداً به ماشین آسیب بزنه، شما به عنوان امانت دار (امین) که مسئول نگهداری از اون مال بودید و از تخریبش ضرر می بینید، حق شکایت دارید.
• شریک و مال مشاع: اگه شما با چند نفر دیگه توی یه مالی شریک باشید (مثلاً یه زمین مشاع یا یه ماشین مشترک)، و یکی از شرکا یا حتی یه نفر غریبه، عمداً به اون مال آسیب بزنه، شما به عنوان یکی از شرکا که از این تخریب ضرر می بینید، می تونید شکایت کنید. البته در مورد شرکا، اگه یکی از شرکا با قصد ضرر زدن به شریک دیگه اش مال مشترک رو تخریب کنه، جرم تخریب محقق میشه.

در نگاه حقوقی مدرن، متعلق به دیگری فقط به مالکیت رسمی اشاره نمی کند، بلکه شامل هرگونه تصرف قانونی و حق انتفاعی است که با تخریب مال، به آن آسیب وارد می شود و فرد متصرف را متحمل ضرر می سازد.

پس سر راست بخوایم بگیم، نظریه غالب اینه که هر کسی که از تخریب یک مال ضرر می بینه، چه مالک باشه و چه متصرف قانونی، حق داره شکایت کنه. این رو هم بدونید که ممکنه چندین نفر از یک جرم تخریب ضرر ببینن، مثلاً هم مالک، هم مستأجر. در این صورت، بر اساس ماده ۱۰۲ قانون مجازات اسلامی، هر کدوم از این متضررین می تونن شکایت رو شروع کنن.

پیچیدگی ها و نکات خاص تو دعوای تخریب

حالا که فهمیدیم متصرف هم حق شکایت داره، بریم سراغ چند تا نکته مهم و خاص که شاید توی نگاه اول به ذهنتون نرسه، اما توی پرونده های تخریب خیلی کاربردیه و می تونه مسیر پرونده رو عوض کنه.

وقتی خود مالک خرابکاری می کنه!

یه سوال جالب اینه که اگه مالک یه مال، خودش بیاد و به اون مال آسیب بزنه، آیا جرم تخریب اتفاق افتاده؟ مثلاً یه موجر، ملکی رو اجاره داده و مستأجر توش زندگی می کنه. حالا موجر (مالک) میاد و در و پنجره های همون ملک رو می شکنه. اینجا چی؟

توی این شرایط، اگه مالک، به مالی که در تصرف قانونی دیگری هست آسیب بزنه (مثل مثال مستأجر)، بله، باز هم جرم تخریب می تونه اتفاق بیفته! چرا؟ چون هرچند اون مال به لحاظ سند، مال خودشه، اما الان حق تصرف و انتفاع اون مال به صورت قانونی (مثلاً با عقد اجاره) به دیگری واگذار شده. در واقع، هدف ماده ۶۷۷ محافظت از تصرف مشروع و قانونی دیگران بر امواله. پس مستأجر، می تونه از مالک شکایت کنه، چون از این عمل ضرر دیده.

سوء نیت؛ آیا خرابکار می دونسته مال برای دیگریه؟

برای اینکه جرم تخریب محقق بشه، مجرم نه تنها باید قصد خرابکاری داشته باشه، بلکه باید بدونه هم که اون مالی که داره بهش آسیب می زنه، برای خودش نیست و متعلق به دیگریه. اگه یه نفر فکر کنه داره مال خودش رو تخریب می کنه، یا اصلاً ندونه مال برای کس دیگه ایه، دیگه عنصر سوء نیت خاص برای تخریب محقق نشده و ممکنه جرم تخریب عمدی از بین بره. البته اثبات این موضوع که مجرم نمی دونسته مال برای دیگریه، همیشه آسون نیست و به شرایط پرونده بستگی داره.

«قرار اناطه» چیه و کی صادر میشه؟

حتماً براتون پیش اومده که توی یه دعوای کیفری (مثل همین تخریب)، متهم ادعا کنه که آقا! این مال که تخریب شده، مال خودم بوده، نه مال شاکی! اینجا پرونده کیفری به یه گره می خوره. چون دادگاه کیفری نمی تونه مستقیماً وارد بحث مالکیت بشه (چون این بحث مربوط به دادگاه حقوقیه). توی این جور مواقع، دادگاه کیفری یه قرار صادر می کنه به اسم قرار اناطه.

قرار اناطه یعنی اینکه دادگاه کیفری موقتاً پرونده رو متوقف می کنه و از شاکی یا متهم می خواد که بره و توی دادگاه حقوقی، تکلیف مالکیت اون مال رو روشن کنه. تا وقتی که دادگاه حقوقی نظر نهایی خودش رو در مورد مالکیت نده، پرونده تخریب توی دادگاه کیفری معلق می مونه. به زبان ساده، تا وقتی تکلیف صاحب مال مشخص نشه، دادگاه کیفری نمی تونه ادامه بده.

استثنائات مهم قرار اناطه (وقتی دیگه اناطه لازم نیست)

اما همیشه هم قرار اناطه صادر نمیشه. قانون برای بعضی موارد استثنا قائل شده که توی این شرایط، دادگاه کیفری دیگه لازم نیست منتظر دادگاه حقوقی بمونه و خودش می تونه به پرونده رسیدگی کنه:

1. اموال منقول (مبلمان، ماشین، لوازم خونه و…): اگه بحث سر مالکیت یه مال منقول باشه (یعنی مالی که میشه جابجاش کرد، مثل ماشین، میز، تلویزیون و…)، دیگه قرار اناطه صادر نمیشه. چرا؟ چون توی حقوق ما یه چیزی داریم به اسم اماره تصرف. یعنی اصل بر اینه که هر کسی یه مال منقول رو در اختیار داره، صاحب اون مال هم هست. البته این یک اماره است و طرف مقابل می تونه خلافش رو ثابت کنه. اما در دادگاه کیفری، دادگاه خودش به موضوع مالکیت رسیدگی می کنه و دیگه پرونده رو به دادگاه حقوقی نمی فرسته. این موضوع تو تبصره ۲ ماده ۲۱ قانون آیین دادرسی کیفری اومده.
2. سند و مدرک رسمی: اگه برای اثبات مالکیت، سندی مثل سند رسمی مالکیت (برای ملک) یا سند خودرو به دادگاه ارائه بشه، دیگه نیازی به قرار اناطه نیست. چون مالکیت با سند رسمی مشخص شده و دادگاه کیفری خودش می تونه بر اساس اون سند تصمیم گیری کنه.

اگه چند نفر آسیب ببینن، کی باید شکایت کنه؟

فرض کنید یه جرمی اتفاق افتاده و چند نفر از اون جرم ضرر دیدن. مثلاً یه نفر میاد و دیوار یه آپارتمان رو که بین چند تا همسایه مشترکه، خراب می کنه. اینجا طبق ماده ۱۰۲ قانون مجازات اسلامی، هر کدوم از اون متضررین (یعنی همسایه ها) می تونن شکایت کنن و نیازی نیست همه با هم اقدام کنن.

تخریب بخشی از مال: آیا باز هم جرمه؟

بله، همونطور که قبل تر گفتیم، برای تحقق جرم تخریب، لازم نیست کل مال از بین بره. اگه فقط بخشی از یه مال هم تخریب بشه یا آسیب ببینه، باز هم جرم تخریب اتفاق افتاده. مثلاً اگه کسی عمداً آینه ماشین شما رو بشکنه، جرم تخریب محقق شده، حتی اگه بقیه ماشین سالم باشه. مهم اینه که به مال متعلق به دیگری خسارت وارد شده باشه.

مجازات جرم تخریب: چقدر جریمه داره؟

خب، حالا که حسابی با جرم تخریب و پیچ وخم هاش آشنا شدیم، بد نیست یه نگاهی هم به مجازاتش بندازیم. قانونگذار برای کسایی که دست به تخریب اموال دیگران می زنن، مجازات هایی در نظر گرفته که بسته به نوع تخریب و میزان خسارت، فرق می کنه.

مجازات عمومی تخریب (ماده ۶۷۷): بر اساس میزان خسارت

اینجا می خوایم ببینیم مجازاتی که تو ماده ۶۷۷ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) برای تخریب عمدی اومده، چطوریه. طبق آخرین اصلاحات (که البته این قوانین دائم در حال تغییرن، ولی این آخرین چیزیه که داریم)، مجازات تخریب بسته به میزان خسارت وارده فرق می کنه:

میزان خسارت	مجازات
۳۳ میلیون تومان (۳۳۰ میلیون ریال) یا کمتر	جزای نقدی تا دو برابر معادل خسارت وارده (یعنی اگه ۵ میلیون تومان خسارت زده، ممکنه تا ۱۰ میلیون تومان جریمه بشه)
بیشتر از ۳۳ میلیون تومان	حبس از سه ماه تا یک سال و شش ماه

پس ببینید، اینطور نیست که همه تخریب ها یه مجازات ثابت داشته باشن. قانون به میزان خسارت توجه می کنه تا عدالت بیشتر رعایت بشه. البته نکته مهم اینه که این جرم قابل گذشت هست. یعنی چی؟ یعنی اگه شاکی پرونده، بعد از شکایت، از شکایتش بگذره و رضایت بده، تعقیب کیفری متوقف میشه.

تخریب با مواد منفجره (ماده ۶۷۸): سنگین تر و غیرقابل گذشت

یه وقتایی هست که خرابکار برای تخریب، دست به دامن مواد منفجره میشه. مثلاً برای نابود کردن یه ساختمان، از دینامیت یا مواد مشابه استفاده می کنه. خب، اینجا داستان کاملاً فرق می کنه! طبق ماده ۶۷۸ قانون مجازات اسلامی، اگه تخریب با مواد منفجره انجام بشه، مجازاتش خیلی سنگین تره و ربطی هم به میزان خسارت نداره. این کار جرم خطرناک تریه و به خاطر همین، مجازاتش هم حبس از دو تا پنج ساله.

مهم تر از اون، تخریب با مواد منفجره، غیرقابل گذشت هست. یعنی حتی اگه شاکی (صاحب مال) هم رضایت بده، دادگاه وظیفه داره به پرونده رسیدگی کنه و مجرم رو مجازات کنه. این نشون میده که قانونگذار به خطر عمومی ناشی از این نوع تخریب، خیلی اهمیت میده و نمی ذاره با رضایت شخصی، از کنارش به راحتی بگذره.

در نهایت، همیشه یادتون باشه که قوانین حقوقی می تونن پیچیده باشن و بهترین کار اینه که در صورت بروز هرگونه مشکل، با یه وکیل یا مشاور حقوقی مشورت کنید. این اطلاعات صرفاً برای آگاهی شماست و جنبه آموزشی داره.

نتیجه گیری

همانطور که دیدید، بحث مالکیت در جرم تخریب، برخلاف تصور خیلی ها، فقط به سند و مالکیت رسمی محدود نمیشه. قانون ما با نگاهی جامع تر، حق شکایت رو برای هر بزه دیده یا متضرر از جرم در نظر گرفته. این یعنی اگه شما صاحب رسمی یه مال نباشید، اما به صورت قانونی اون رو در اختیار داشته باشید و از تخریبش ضرر ببینید، می تونید پای شکایت بایستید. چه مستأجر باشید، چه امانت دار، یا حتی شریک در یک مال مشترک.

این تفسیر گسترده از قانون، از خیلی از اجحاف ها جلوگیری می کنه و به عدالت نزدیک تره. پس اگه خدای نکرده با ماجرای تخریب اموال روبرو شدید، حتماً یادتون باشه که اولین گام، تشخیص درست بزه دیده است، نه صرفاً مالک. امیدواریم این مطالب بهتون کمک کرده باشه تا ابهاماتتون برطرف بشه و در صورت لزوم، بتونید بهترین تصمیم رو برای احقاق حق خودتون بگیرید.