پزشکیان با محیط زیست چه خواهد کرد؟

در کشوری مانند آمریکا، نظریه پردازان و سیاستمدارانی هستند که فناوری را همچون آتش پرومته فرض می کنند که با قدرت آن می توان بر همه ی مشکلات، ازجمله چالش های محیط زیستی، چیره شد. آنان زمین را هم “شاخ کورنوکوپیا” می دانند که زئوس، آن خدای خشن و پرهوس، بهترین خوراک ها را از آن برمی گرفت، اما هیچ گاه تهی نمی شد و همیشه پربرکت بود. چنین بوده که در آمریکا که از قضا از خاستگاه های اولیه ی اندیشه ی زیست گرا بوده و چهره های بزرگ محیط زیستی مانند جان میوییر (John Muir) و ریچل کارسون (Rachel Carson) از آن برخاسته اند، سیاستمداران سلطه جوی نئولیبرال همچون ریگان و جرج بوش از دهه ی هشتاد میلادی به بعد لگد به دستاوردهای محیط زیستی زدند و زمینه ساز ضعف آژانس حفاظت محیط زیست و خروج این کشور از معاهده های جهانیِ مدافع محیط زیست شدند.

در فرهنگ کهن ایران، آب و باد و خاک از پایه های شکل دهنده ی زیست بوده و الهه ی آب در نهایت زیبایی، این نعمت را از کوهستان به دشت می رانده تا حیات جاری شود و آدمی حق نداشته که آب و خاک را بیالاید. چهره های فرهنگی ایران پیوسته بر حرمت نهادن به عناصر حیاتی و خودداری از ریخت وپاش توصیه می کرده اند و زیستِ دیرینه ی ما در این اقلیم مرهون ملاحظه کاری در کاربست منابع طبیعی بوده است. اما به نظر می رسد که نفوذ فرهنگ سلطه جویانه ی اروپایی-آمریکایی در ایران موجب شد که تمایل به بهره کشی از آب و باد (هوا) و خاک بی آن که محدودیت های این منابع در نظر گرفته شود، رواج یابد.

شوربختانه، در دوره ی پس از انقلاب، با وجود تأکیدهای فراوانی که در آموزه های اسلامی-ایرانی بر خودداری از اسراف شده، این پندار که “مملکت مالِ خودمان است” به نادرست چنین تفسیر شد که می توانیم با آب و خاک و هوا هرچه بخواهیم بکنیم و آن چه هست مالِ ما (آن هم گروه های خاصی از ما) و نه همه ی نسل ها است! شگفت آن که هرچه می گذرد، سویه های گوناگون این بیماریِ همه چیزخواری بیشتر رخ می نماید و گسترش می یابد.

پزشکیان در مناظره های انتخاباتی و در چند کلیپ، اشاره های گذرایی به لزوم حفظ محیط زیست داشته و انتخابی هم که برای ریاست سازمان محیط زیست داشته، با توجه به شرایط کلی کشور، معقول می نماید. می توان حدس زد که فضایی برای برداشته شدن چند گام مثبت در موضوع محیط زیست یا برای مطالبه های جدیِ مردمی در این زمینه فراهم خواهد شد. اما لازم است نقدهایی هم طرح گردد تا شاید آن چه که در گفتار و عملکرد رییس جمهور جدید مغایر با حفظ محیط زیست بوده و یا می تواند در این حوزه خطرآفرین باشد، اصلاح شود:

۱- پزشکیان در سال ۱۴۰۲ در مجلس از نمایندگانی بوده که طرحی را برای انتقال آب از خلیج فارس به دریاچه ی اورمیه امضا کردند که این نشانه ای است از آگاهی ناچیز او از تبعات سهمگین زیست محیطی-اجتماعی انتقال آب در کشور. او باید توجه داشته باشد که دریاچه ی اورمیه بر اثر ساخت چند ده سد بر روی روخانه های ورودی و برداشت بی رویه ی آب از منابع زیرزمینی اطراف آن رو به خشکی گذاشته است؛ راه نجات این پهنه ی آبیِ ارزشمند، کاستن از فشار وارد بر منابع تغذیه ی آن است. در ضمن، او باید بداند که طرح های انتقال آب در ایران به طور معمول به هدف های خود دست نیافته اند و یا با ایجاد معضل و تنش در جایی دیگر، به بخشی از هدف اعلام شده رسیده اند. از این ها گذشته، چگونه ایشان متوجه نیستند که انتقال آب از صدها کیلومتر دورتر که اختلاف ارتفاع مبدأ و مقصد آن حدود هزار و دویست متر است و پستی و بلندی های بی شمار هم بر سر راهِ آن است، اصلا به صرفه نیست؟!

۲- پزشکیان در مناظره های انتخاباتی به جای ارایه ی طرح و نظر مشخص در موضوع های اقتصادی و اجتماعی و جز آن، چند بار به قانون ها و مقررات موجود از جمله به قانون برنامه ی توسعه ی هفتم اشاره کرد وگفت ما مطابق قانون برنامه ها را پیش خواهیم برد. این که می پندارند هر آن چه که عنوان قانون یا مقررات گرفت، درست و قابل استناد است، از اساس ایراد دارد. برنامه ی هفتم از نظر محیط زیستی بسیار پرایراد و خطرناک است (بنگرید به اینجا) و اگر بخواهند گامی در جهت اصلاح منابع آب و خاک کشور بردارند، حتما باید موادی از آن را تغییر دهند. به علاوه، بسیاری از قانون ها و مقررات دیگر، ازجمله قانون رفع موانع تولید، قانون مولدسازی، قانون معادن، ماده ی ۷ قانون حفاظت و به سازی محیط زیست، قانون جهش تولید مسکن، آیین نامه ی رفع اختلاف بین دستگاه های دولتی، تفاهم نامه ی بین وزارت نیرو و اداره ی ثبت در مورد صدور سند رودخانه ها، آیین نامه ی مشارکت در حفظ محیط زیست طبیعی، و… باید لغو یا اصلاح شوند تا بلکه وضع محیط زیست کمی بهتر شود.  

۳- در کنار تعدد بی حساب قانون ها و مقررات و رویه هایی که اصولی و مطابق با روح جامعه نیستند، گریز سازمان یافته از قانون های حامیِ محیط زیست هم رواج یافته است. پیش بردن طرح های عظیم سدسازی، انتقال آب، راه سازی، و معدن کاری بدون انجام ارزیابی محیط زیستی و حتی در حالی که برایشان از سوی سازمان برنامه بودجه تخصیص نیافته، به رویه ی متداول بدل شده است. پزشکیان در این زمینه هیچ اظهار نظری نکرده و اگر روال به همین ترتیب پیش برود، طبیعتِ رنجور ایران با شتاب بیشتری به سوی تباهی خواهد رفت.

۴- پزشکیان برای وزارت کشاورزی (که به غلط، مدیریت منابع طبیعی هم بر عهده ی آن است) غلامرضا قزلجه نوری را انتخاب کرده است. قزلجه نوری در برنامه ای که به مجلس ارائه کرد، از رفع اختلاف های ارضی سازمان منابع طبیعی با مردم گفته که به معنی پاداش دادن به متصرفان جنگل و مرتع است (به ویژه متصرفان بزرگ که حمایتِ قانون رفع موانع تولید را هم با خود دارند). از ساماندهی چاه های غیرمجاز گفته که باز به معنای به رسمیت شناختن عمل متخلفانی است که شیره ی آبخوان ها را کشیده اند. و از ارتقای ضریب خودکفایی در تولیدات کشاورزی گفته که ادامه ی سیاست غلط چهل سال گذشته است که بر پایه ی تخریب طبیعت و افزایش سطح زیر کشت و افزایش مصرف آب گذاشته شده است.

۵- پزشکیان برای وزارت نیرو (که به غلط، مدیریت رودخانه های کشور هم بر عهده ی آن است) عباس علی آبادی را انتخاب کرده که سابقه ی حمایت از سدسازی و انتقال آب دارد. او در برنامه ای که به مجلس ارائه کرده، همان رویه ی پیشین خود و همکاران و همراهانش را برای مسأله ی آب و برق معرفی کرده است، یعنی انتقال آب بین حوزه ای و ساخت سدهای بزرگ و افزایش تولید برقِ آبی. این اقدام ها در چهل سال گذشته به شدت و با صرف ده ها میلیارد دلار انجام شده و نتیجه، از رمق افتادن رودخانه ها، خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها، آسیب دیدگی شدید مصب ها و نابودی یا کاهش شدید شمار ماهیان و پرندگان و زراعت ها و نخل ها، تعمیق معضل آب، و افزایش تنش های اجتماعی و اختلاف های بین استانی بوده است. به علاوه، او حمایت گسترده از اشخاصی را که قرار است با منابع ملی و بانکی یا بدهکار کردن نسل های آینده و قرارداد با خارجی ها نیروگاه بسازند و برق را به قیمت آزاد بفروشند، در برنامه ی خود گنجانده است.

۶- در برنامه های هر دو وزیر کشاورزی و نیرو (چنان که سیاست چند دولت اخیر بوده) عبارت های کاهش تصدی گری دولت، آزادسازی قیمت ها، کوچک سازی دولت، ایجاد بازار رقابتی، و سپردن کار به بخش خصوصی، مکررا به کار رفته است. معنای واقعی این مفاهیم، کالایی کردن منابع طبیعی، خصوصی سازی محیط های طبیعی، و تحمیل گرانیِ بیشتر بر اکثریت مردم به نفع گروه های بسیار کوچکی است که می توانند با استفاده از رابطه هایی که با دستگاه های حکمرانی دارند، دارایی های ملی و منابع بانکی را به تصرف خود درآورند. به عبارت دیگر، دولت وظیفه های حمایتی خودش را برخلاف قانون اساسی ترک گوید و تسهیل گر ثروت اندوزی جماعت کوچکی شود. بدیهی است که در شرایط افزایش فاصله ی طبقاتی و گسترده شدن فقر، فشار بر منابع طبیعی و محیط زیست بیشتر خواهد شد. همچنین در شرایطی که عده ای بتوانند مساحت های عظیم از طبیعت کشور را به تصرف خود درآورند، انبوهی از مردم هم خود را مجاز به دخل و تصرف در کوه و دشت ها می دانند.

اینک سرزمین زخم خورده ی ایران را داریم و رئیس جمهوری که ابراز علاقه ی محیط زیستی او را در حد توصیه به خاموش کردن لامپ اضافه شنیده ایم. امید آن که سازمان حفاظت محیط زیستِ این دولت که ظاهرا به شخص کاربلد و خوش سابقه ای سپرده شده، بتواند جایگاه قدرتمند خود را بازیابد و متفاوت با چند دهه ی گذشته، چرخ پنجم دولت و ذلیل در برابر وزارتخانه های نیرو، کشاورزی، صنایع، نفت، و… نباشد.

*کنشگر محیط زیست

۴۷۴۷