۴ اصل عملیاتی برای تربیت فرزند از نگاه امام خمینی (ره)

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، ترنم کاظم زاده پژوهشگر علوم تربیتی ـ امام، نهاد خانواده را از مهم ترین جایگاه های زمینه ساز شکوفایی استعداد ها می دانند. ‏‎ ‎‏ایشان فضای خانه را آکنده از محبت، عاطفه، عشق و معنویت می کردند تا فرزندان ‏‎ ‎‏بتوانند در این فضای سالم و خالی از آلودگی به رشد و تعالی دست یابند. یکی از ‏‎ ‎‏راهکار های عملی امام برای تقویت این روند، تکریم و احترام به فرزندان و افکار و ‎‏خواسته های آن ها بود، به طوری که در بازی های کودکانه آن ها شرکت می کردند. ‏‎

امام خمینی (ره) با پیروی از منبع وحی و الگوگیری از زندگی اهل بیت (ع) توانسته اند ‏‎ ‎‏برنامه های جامع و کاملی برای فرزندان خویش ترسیم کنند و آن را در رفتار خود با ‏‎ ‎‏فرزندان عملی سازند. آنچه برای ما در این قسمت مهم است، سیره عملی امام در ‎ ‎‏برخورد با فرزندان است. ‏

‏‏۱. شناخت و درک فرزند‏

‏‏یکی از مسائل بسیار مهم و حیاتی در مواجهه با فرزند، شناخت و درک آن است. پس ‏‎ ‎‏از شناخت این عضو جدید و تازه از راه رسیده، می توان درباره آینده او تصمیمات ‏‎ ‎‏بهتری اتخاذ نمود. ‏تضاد اندیشه و افکار بین نوجوان و کهنسال، طبیعی و بر اساس حکمت و مصلحت ‏‎ ‎‏است. در رفتار با فرزندان، مهم درک این تضاد ها و احترام گذاشتن به افکار آنان است. ‏‎بسیاری از اختلافات و بی نظمی هایی که خانواده ها با آن مواجه اند، ناشی از پافشاری‏‎ ‎‏هر یک از والدین و فرزندان بر افکار خود و تحمیل آن بر دیگری است. امام خمینی (ره) ‏‎ ‎‏در این باره می فرماید: ‏‏‏بچه شیطون است. او باید شیطنت کند و بچه ای که یک گوشه بیفتد و ‏‎ ‎‏بخوابد، چهارزانو بنشیند، این بچه نیست، بزرگسال است. (مجله آشنا، مقاله فاطمه طباطبائی، ش ۱۰، آبان و آذر ۱۳۷۲، ص ۳۰)

‏‏فرمایش امام درباره کودکان، نشانگر این مطلب است که عالم کودکی با بزرگسالی ‏‎ ‎‏تفاوت دارد؛ یعنی سن کودکی اقتضای بازی گوشی دارد، در حالی که بزرگسالی اقتضای ‏‎ ‎‏وقار و متانت. بنابراین، امام با دنیای کودکان آشنا بوده است. نکته بسیار مهم تربیتی که ‏‎ ‎‏در این زمینه به دست می آید، این است که در مقام تعامل، این پدر و مادر و بزرگسالان ‏‎ ‎‏هستند که باید خود را در شرایط سنی کودکان قرار دهند و با آن ها کودکی کنند، نه‎ ‎‏اینکه از بچه ها بخواهند که مثل بزرگ تر ها باشند. ‏

‏‏‏‏۲. توجه به نیاز های اساسی فرزند‏‏ ‏

‏‏این مرحله از حساس ترین دوران کودک به حساب می آید که دقت و آگاهی زیادی را ‏‎ ‎‏می طلبد. بسیاری از این نیاز ها به گونه ای است که کودک خود قادر به ابراز آن نیست. ‎ ‎‏این پدر و مادر هستند که باید با درایت و تیزبینی، نیاز های کودک را شناسایی و به آن ‏‎ ‎‏پاسخ مثبت و مفیدی دهند. ‏

‏‏بازی‏‏: ‏‏بازی یکی از طبیعی ترین فعالیت هایی است که بیش ترین وقت کودک را به ‏‎ ‎‏خود اختصاص می دهد. کودک، ساعت ها بدون اینکه احساس خستگی و کسالت کند، ‏‎ ‎‏به بازی مشغول می شود. رمز این شور و شوق در این است که میل به بازی از درون او ‏‎ ‎‏می جوشد و هیچ امر و نهی بیرونی در آن دخالت ندارد.

‏‏امام خمینی (ره) به این نیاز کودک توجه ویژه داشت. مرحوم حاج احمد آقا نقل‎ ‎‏می کند: ‏بار ها شده بود که من وارد اتاق می شدم و امام مرا نمی دیدند. می دیدم که ‏‎ ‎‏امام به زانو روی زمین نشسته اند و پسرم علی روی دوششان سوار است. ‏‎ ‎‏خیلی دلم می خواست از آن صحنه ها عکس بگیرم، اما می دانستم که امام ‏‎ ‎‏نمی گذارند (پابه پای آفتاب، ج ۱، ص ۸۳).

‏‏امام خمینی (ه) در بازی های بچه ها شرکت می کرد و بقیه خانواده را نیز راهنمایی ‏‎ ‎‏می کرد که چه بازی هایی برای کودک مفید است. امام خطاب به خانم فاطمه طباطبایی ‎‏می گوید: ‏بگذار بچه آزاد باشد و بچه ها با محیط و طبیعت اطرافشان بازی کنند، ‏‎ ‎‏بچه هایی که در خاک بزرگ می شوند، خیلی سالم ترند تا آن بچه هایی که لای ‏‎ ‎‏زرورق بزرگ می شوند. (مجله آشنا، مقاله فاطمه طباطبائی، ش ۱۰، آبان و آذر ۱۳۷۲، ص ۳۰)

‏‏محبت‏‏:‏‏ محبت یکی از مهم ترین و اساسی ترین نیاز های کودک است. کودک، این ‎‏موجود ظریف، لطیف و عاطفی، توان رو در رویی با بی مهری ها را ندارد. در اهمیت و ضرورت محبت به فرزند، همین بس که خداوند، بوسیدن او را عمل ‏‎ ‎‏ نیکو شمرده و برای مسرور کردن او پاداش قطعی در نظر گرفته است.

‏‏درباره محبت امام خمینی (ره) به بچه ها مواردی زیادی نقل شده که به یک نمونه ‏‎ ‎‏اکتفا می کنیم: ‏علی، خیلی به امام علاقه داشت. در مقابل، آقا هم خیلی به ایشان علاقه مند ‏‎ ‎‏بودند. روزی نبود که علی امام را نبیند. امام قبل از ظهر می خوابیدند، ما ‏‎ ‎‏مواظب بودیم که مبادا علی، آقا را از خواب بیدار کند. و… [بالاخره یک روز ‏‎ ‎‏این اتفاق می افتد]این بچه خودش را روی آقا انداخت و آقا را بیدار کردند. ‏‎ ‎‏ایشان بدون اینکه کوچک ترین حرفی بزنند، بچه را بغل کردند و در آغوش ‏‎گرفتند و بنا کردن به بوسیدنش (شرحی بر جلوه های رفتاری امام خمینی با کودکان و نوجوانان، ص ۶۵).

‏‏ از سیره امام خمینی (ره) به دست می آید که ایشان، تنها به دوست داشتن و حتی به ‏‎ ‎‏رفتار های محبت آمیز با فرزندان اکتفا نمی کردند، بلکه این دوستی را به طرف اعلام ‏‎ ‎‏می کردند که شما را دوست دارم. امام شعر زیبایی درباره نوه عزیزش علی دارد که‏‎ ‎‏بیانگر همان ابراز دوستی است (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۲۰۹):‏

فـارغ از هـر دو جهانم بـه گل روی علی‏

‏‏از خم دوست جوانم بـه خم موی علی‏

‏‏طی کنم عرصه ملک و ملکوت از پی دوست‏

‏‏یاد آرم بـه خرابات چو ابروی علی

‏‏بنابراین، در امر محبت، مهم این است که در کودک این باور به وجود بیاید که کسی‏‎ ‎‏او را دوست دارد. بهترین راهکار عملی امام خمینی (ره) برای تقویت این باور، ابراز و ‎‏اعلام دوستی به فرزندان است. ‏

‏‏۳. تربیت فرزندان‏

‏‏کودکان همگی با فطرت الهی و همراه با روحیاتی پاک و زمینه هایی آراسته زاده ‎‏می شوند. محیط با تأثیر مستقیم و غیر مستقیم، زمینه هدایت یا گمراهی آنان را فراهم ‏‎ ‎‏می آورد. مؤثرترین و نخستین آموزگاران تربیت فرزندان، والدین هستند. با توجه به شناخت و اعتماد فرزندان به والدین، رفتار و کردار آن ها در ذهن ‏‎ ‎‏خودآگاه و ناخودآگاه فرزندان نقش می بندد و فرزندان کپی آن را در رفتار با دیگران ‏‎ ‎‏ارائه می دهند؛ لذا برای الگوپذیری و اعتمادسازی هرچه بهتر فرزندان، پدر و مادر باید ‏‎ ‎‏شرایط لازم را داشته باشند. ‏

هماهنگی در گفتار و رفتار‏‏: ‏‏ایشان آنچنان بین گفتار و کردارشان پیوند زده بودند ‏می دیدیم که ایشان در عمرشان آن کار را نمی کنند، قهراً ما هم انجام ‏‎ ‎‏نمی دادیم. ‏ مثلاً به ما می گفتند: باید نماز بخوانید، خودشان از نیم ساعت به ظهر وضو ‏‎ ‎‏می گرفتند و مشغول نماز خواندن می شدند و ما هم داخل حیاط مشغول ‏‎ ‎‏بازی کردن بودیم و…، ولی یک بارهم به ما نگفتند که الان دست از کارتان ‏‎ ‎‏بردارید، موقع اذان است، دست از بازیتان بردارید و بایستید برای نماز. ‏ (شرحی بر جلوه های رفتاری امام خمینی با کودکان و نوجوانان، ص ۱۰۸)

‏‏خانم فاطمه طباطبایی از امام نقل می کند: ‏‏‏با بچه ها رو راست باشید تا آن ها هم روراست باشند. الگوی بچه ها، پدر و ‏‎ ‎‏مادر هستند، اگر با بچه ها درست رفتار کردید، بچه ها درست بار می آیند، هر ‏‎ ‎‏حرفی که به بچه ها زدید به آن عمل کنید (همان، ص ۲۷).

‏‏‏‏پیام امام خمینی (ره) به پدران و مادران این است که اگر آموزه ها، با این روش به‎ ‎‏فرزندان منتقل شوند، عمیق و ماندگار خواهد بود؛ لذا اگر مربیان، با روش امام به سراغ ‏‎ ‎‏فرزندان بروند، قطعاً پاسخ آن مثبت است. ‏

‏‏مراقبت از فرزندان‏‏: ‏‏پس از آشنا کردن فرزندان با هنجار ها و هماهنگ بودن گفتار و ‏‎ ‎‏رفتار، باید رفتار آنان را نیز کنترل و هدایت کرد. امام خمینی در قبال رفتار های ‏‎ ‎‏فرزندان، رضایت و خشنودی خویش را با کار های مطلوب و نارضایتی و ناخشنودی را ‏‎ ‎با کار های نامطلوب آنان همراه ساخته بودند. خانم فاطمه طباطبایی نقل می کند: ‏

‏‏یادم است که پسر کوچکم وقتی با تندی جوابم را می داد، آقا جداً از رفتار او‎ ‎‏با من ناراحت می شد، بعداً او را جداگانه می خواستند و می گفتند: تو رفتارت‏‎ ‎‏با مادرت خیلی بد بود. به من می گفتند: نباید رفتارش این گونه باشد؛ یعنی از‏‎ ‎‏کنار این قبیل مسائل به ظاهر ساده هم، راحت رد نمی شدند (مجله زن روز، ش ۱۲۶۷، خرداد ۱۳۶۹، ص ۱۷).

‏‏این عکس العمل امام در مقابل اشتباه بچه ها، نشان می دهد که ایشان تا چه اندازه به‎ ‎‏هنجار ها اهمیت می دادند و در مقابل هنجارشکنی های آنان می ایستادند تا به فرزندان‏‎ ‎‏بفهماند که خواسته ها و رفتار های آنان نمی تواند بی حد و حصر و بدون قاعده و قانون‏‎ ‎‏باشد. ‏

‏‏خانم فاطمه طباطبایی در جای دیگر نقل می کند: ‏امام بعد از سن تکلیف بچه ها، بیش تر دقتشان در تعلیم و تربیت آن ها بود. ‏‎ ‎‏همیشه از ما می پرسیدند: آیا شما می دانید بچه تان کی از خانه بیرون می رود ‏‎ ‎‏و کی می آید، با چه کسانی رفت و آمد می کند و یا چه صحبت هایی می کند (پابه پای آفتاب، ص ۱۹۱).

‏‏۴. آموزش فرزندان‏

‏‏‏‏امام در فراگیری علوم یک مبنا داشتند و آن این بود که انسان باید در هر رشته ای ‏‎ ‎‏که تحصیل می کند، فقط یک هدف داشته باشد و آن هم رسیدن به قرب الهی است. ‏ (پابه پای آفتاب، ص ۲۱۲). ‎‏خانم فاطمه طباطبایی می گوید: ‏در مورد تحصیل دخترانشان… اصرار نمی کردند که حتماً فلان رشته را ‏‎ ‎‏بخوانند و یا فلان رشته‏‏ را نخوانند. اساساً دخالتی در این امور نمی کردند. ‏‎ ‎‏حداکثر این بود که توصیه به تحصیل علم می کردند. امام همیشه مشوق ادامه ‏‎ ‎‏تحصیل آن ها بودند (پابه پای آفتاب، ص ۱۷۱).

‏‏بنابراین، امام خمینی درباره تحصیل فرزندان و اینکه در چه رشته هایی ادامه‎ ‎‏تحصیل دهند، فقط راهکار و مبنا معرفی کرده و هدف از تحصیل را، قرب الهی‏‎ ‎‏دانسته اند.