چگونه یوم کیپور دکترین امنیتی اسرائیل را دگرگون کرد؟

ابوالفضل خدایی: پایگاه اینترنتی مرکز مطالعات استراتژیک مصر طی تحلیلی جنگ یوم کیپور را که در اکتبر ۱۹۷۳ به مدت ۱۰ روز بین مصر و حامیان عرب دیگرش با اسرائیل درگرفت و طی آن اسرائیل در روزهای نخست شکست سختی را متحمل شد آغاز فروپاشی دکترین امنیتی مصل تلقی کرده است. در ادامه این تحلیل را می خوانیم:

جنگ یوم کیپور یا جنگ رمضان ضربه مهلکی به دکترین امنیتی اسرائیل وارد کرد دکترینی که تا حدودی بر مفهوم یک ارتش شکست ناپذیر و مرزهای امن متکی بود. این باورها زمانی که مصر و سوریه تصمیم به جنگ گرفتند خرد شد و ثابت کرد که فرضیه های اسرائیل غیرقابل اعتماد است. این جنگ همچنین یک شکست بزرگ در اطلاعات اسرائیل را برجسته کرد زیرا آن ها توسط طرح فریب استراتژیک که زمانی جنگ را از شبکه های اطلاعاتی سراسر جهان پنهان می کرد غافلگیر شدند. علاوه بر این جنگ اکتبر ۱۹۷۳ نمونه بارزی از چگونگی خنثی سازی موثر اطلاعات دشمن است.

بنابراین اغراق نخواهد بود اگر بگوییم پیروزی در آن جنگ تاریخی از منظر استراتژیک نظامی مطابق با اصول تثبیت شده جنگ دستاوردی قابل توجه است. ارتش مصر اکثر نبردها را پیروز شد و با موفقیت به اهدافی دست یافتکه با چشم انداز سیاسی-نظامی انور سادات رئیس جمهور وقت آن هدایت می شد. آن جنگ در بازپس گیری بخش اشغالی وطن پاک کردن سایه شکست ۱۹۶۷ (شکستی که بدون جنگ متحمل شد) و بازگشایی کانال سوئز که بار دیگر به عنوان شریان حیاتی تجارت بین الملل و منبع حیاتی درآمد ملی عمل کرد موفق بود.

دکترین امنیت ملی اسرائیل

امنیت ملی اسرائیل بر مجموعه ای از اصول استوار است که به عنوان دستورالعمل های کلی برای رهبری سیاسی متوالی کشور عمل می کنند. از مهم ترین این اصول می توان به موارد زیر اشاره کرد:

اتخاذ استراتژی دفاعی متمرکز بر حفظ بقای اسرائیل

راه اندازی «کمپین های بین جنگی» در حالی که آمادگی کامل را برای کسب پیروزی قاطع در زمان جنگ حفظ می کند.

دوری از جنگ تأخیر در رویارویی ها اجتناب از درگیری های نظامی و تعویق درگیری ها در زمان ممکن

لزوم جبران منابع محدود مادی و انسانی اسرائیل با دستیابی به برتری کیفی

انتقال نبرد به خاک دشمن با توجه به کمبود عمق استراتژیک اسرائیل و افزایش خطر هدف قرار دادن زیرساخت های حیاتی و دارایی های استراتژیک متمرکز در امتداد ساحل

اتخاذ تاکتیک های جنگی سریع و قطعی به حداقل رساندن مدت زمان جنگ و اطمینان از دستیابی به اهداف نبرد در کوتاه ترین زمان ممکن با توجه به دشواری حفظ بسیج طولانی مدت

تضمین دفاع مرزی از طریق کنترل امنیتی کاملاً مستقل.

دستیابی به برتری کیفی نسبت به ارتش های عربی به ویژه در زمینه هایی مانند سیستم های تسلیحاتی ساختار سازمانی آموزش و روش های استقرار نیروها در نبرد.

استفاده از تاکتیک های جنگی که امکان نفوذ سریع به عمق دفاع دشمن و نفوذ ارضی را فراهم می کند با تکیه بر سیستم های تسلیحاتی تهاجمی مانند جنگنده ها و تانک ها در عین حال پیروی از رویکردهای غیرمستقیم و عملیات از خطوط داخلی (تغییر جبهه نبرد براساس تهدیدات فوری تر)

ایجاد عمق مصنوعی از طریق شبکه ای از مستعمرات و شهرک هایی که در امتداد مرزهای خود در داخل قلمرو خود و در سرزمین های اشغالی عربی توسعه یافته اند

تشکیل اتحاد با یک قدرت بین المللی بزرگ که از اسرائیل پیش از درگیری ها در طول آن ها و بعد از آن حمایت می کند به ویژه اگر نتایج نظامی با انتظارات اسرائیل متفاوت باشد با شکست بالقوه مواجه شود یا به حمایت سیاسی و نظامی فوری برای مهار دشمنان فراتر از توانایی های خود نیاز داشته باشد.

از این می توان استنباط کرد که امنیت ملی اسرائیل دارای ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از تعاریف متعارف امنیت ملی متمایز می کند. این شامل طیف گسترده ای از فعالیت ها و رویدادهای ضروری است از جمله قدرت نظامی توسعه نهادهای نظامی و مشارکت همه شهروندان به عنوان ارتش ذخیره مهاجرت یهودیان به فلسطین گسترش تلاش های شهرک سازی محدود کردن مهاجرت به خارج از کشور تقویت اقتصاد ملی مشارکت در فعالیت های دیپلماتیک به منظور برآورده کردن نیازهای امنیتی ارتقای آموزش و تقویت جبهه داخلی. با توجه به کمبود عمق استراتژیک رهبری اسرائیل خودمختاری قابل توجهی به نهادهای «امنیت نظامی» و آزادی عمل قابل توجهی برای استفاده از توانایی های خود برای اهدافی فراتر از بازدارندگی صرف از جمله هشدار خنثی سازی و حملات پیش گیرانه می دهد.

نخست وزیر اسبق اسرائیل داوید بن گوریون تأکید می کرد که امنیت ملی اسرائیل بر دو اصل کلیدی استوار است: ارتش مردمی و مثلث امنیتی. اولی از طریق سربازی اجباری محقق می شود که همه اسرائیلی ها را به سربازان ذخیره تبدیل می کند. دومی ریشه در سه رکن دارد: بازدارندگی هشدار و قاطعیت. بازدارندگی با انجام حملات تلافی جویانه ویرانگر که مخالفان را به دلیل ترس از پاسخ اسرائیل از حمله به آن منصرف می کند محقق می شود. هشدار زودهنگام با ایجاد یک دستگاه اطلاعاتی برتر که قادر به پیش بینی اهداف دشمن و مختل کردن برنامه های آن قبل از تحقق  است تضمین می شود و قاطعیت نیز با وارد کردن ضربه سریع و قدرتمندی که مدت زمان درگیری را کوتاه می کند.

کارشناسان استراتژیک و مراکز تحقیقاتی تخصصی اصول و مفهوم امنیت اسرائیل را مورد بازبینی قرار داده اند. در این زمینه گزارش کمیته «مریدور» در سال ۲۰۰۶ نُه اصل کلیدی دکترین امنیت ملی اسرائیل را تشریح کرد. این اصول شامل جلوگیری از هرگونه تهدید امنیتی اتکا به ترکیبی از پیش گیری بازدارندگی دفاع و حمله حفظ قدرت نظامی اتکا به قدرت ملی مستقل تقویت روابط با ایالات متحده پای بندی به اصول اخلاقی و قانونی اسرائیل سیاست و ملاحظات مشروع در استفاده از زور حفظ اصل «ارتش مردمی» ارتقای برتری کیفی و دستیابی به تعادل در تخصیص منابع بین برآوردن نیازهای امنیتی از یک طرف و تضمین قدرت اقتصادی و رفاه شهروندان و ساکنان اسرائیل از سوی دیگر است.

می توان گفت که اصول و مبانی جدیدی در دکترین امنیتی اسرائیل گنجانده شده است. یکی از این اصول جذب یا خنثی سازی است که جایگزین مفهوم دفاع می شود و شامل جلوگیری از استفاده نیروهای مقاومت از توانایی های نظامی خود برای دوره های طولانی و در نتیجه محدود کردن خسارات احتمالی است. این امر از طریق استفاده ارتش اسرائیل از سیستم های پیشرفته دفاع هوایی همراه با توانایی های تهاجمی متمرکز که از هرگونه حمله غافلگیرانه جلوگیری می کند محقق می شود. علاوه بر این موارد این اصل شامل محروم کردن جناح های مقاومت از قدرت نظامی آن ها به ویژه قدرت موشکی می شود. سایر اصول کلیدی شامل موانعی برای جلوگیری از پیشرفت توانایی های نظامی کیفی گروه های مقاومت است؛ تضعیف که شامل نابودی دارایی های نظامی موجود دشمن است؛ و ناتوان سازی که شامل تصمیم گیری برای انجام حملات پیش گیرانه به منظور خنثی کردن توانایی های اصلی دشمن است.

تأثیر جنگ اکتبر ۱۹۷۳ بر دکترین امنیت ملی اسرائیل

قرار بود سرویس های اطلاعاتی اسرائیل حداقل دو روز قبل از شروع جنگ هشداری صادر کنند تا ارتش بتواند نیروهای ذخیره را فراخوان و بسیج کند و آن ها را به خطوط مقدم اعزام کند در عین حال نیاز به حمله هوایی پیش گیرانه برای مختل کردن آمادگی های جنگی اعراب را نیز ارزیابی کند. در سال ۱۹۷۲ اطلاعات نظامی به رهبران سیاسی اسرائیل اطمینان داده بود که هرگونه هشدار ۵-۶ روز قبل از حمله خواهد رسید. با این حال با وجود اطلاعات منابع کمکی و شاخص های اطلاعاتی واضح مبنی بر بسیج قابل توجه ارتش های عرب هیچ هشدار اولیه ای ارائه نشد. حتی پنجاه سال بعد میزان شکست اطلاعاتی اسرائیل در سال ۱۹۷۳ همچنان حیرت انگیز است به ویژه این که جنگ یوم کیپور با مقدس ترین روز تقویم یهودی همزمان بود. بیش از پنج دهه است که تجزیه و تحلیل های متعددی در مورد چگونگی و چرایی وقوع این شکست که دکترین امنیتی اسرائیل را از هم پاشید و اسرائیل را برای جلوگیری از شکست فاجعه بار به تأمین اضطراری سلاح ها و تجهیزات از ایالات متحده متکی کرد انجام گرفته است.

جنگ اکتبر ۱۹۷۳ آغاز فروپاشی دکترین امنیتی اسرائیل بود که عمدتاً به دلیل موفقیت طرح فریب استراتژیک بود. آماده سازی و برنامه ریزی جنگی این جنگ به موازات یک استراتژی فریب جامع انجام شد که در سطوح سیاسی نظامی اقتصادی و اجتماعی هم در داخل و هم در خارج فعالیت می کرد. می توان گفت که موفقیت چشمگیر این طرح یکی از عوامل اصلی پیروزی بود زیرا رهبری اسرائیل تا عصر ۴ اکتبر در مورد احتمال وقوع یک جنگ تمام عیار مطمئن نبود. در آن زمان الی زئیره مدیر «آمان» آژانس اطلاعات نظامی اسرائیل گزارشی ارائه کرد که براساس عملیات شنود پیشرفته فعالیت های نزدیک کانال سوئز شبیه مانورهای نظامی ماه مه ۱۹۷۳ بود و اقدامات احتیاطی مانند افزایش آمادگی رزمی بخش هایی از نیروی هوایی را توصیه کرد.

طرح فریب استراتژیک مصر بر چندین حرکت حساب شده استوار بود از جمله دعوت از وزیر دفاع رومانی برای دیدار از مصر در ۸ اکتبر اعزام نماینده سادات به ایالات متحده برای گفت وگو و برگزاری جلسه مخفی شورای دفاع ملی مصر و سوریه در اسکندریه. این طرح همچنین شامل پنهان کردن زمان جنگ حتی از کشورهای عرب حامی هماهنگی سیاسی برای بستن تنگه باب المندب تأخیر در بستن حریم هوایی مصر تا آخرین لحظه و به تعویق انداختن خاموش کردن شعله های میدان های گاز تا زمان وقوع جنگ بود. علاوه بر این این طرح شامل واردات ماشین های پمپاژ آب برای شکستن سدهای شنی کنترل اطلاعات ارائه شده به دشمن مانند پخش تبلیغات حج عمره برای افسران داوطلبان و خانواده های آن ها در آغاز ماه رمضان و تأثیرگذاری استراتژیک بر مطبوعات خوانده شده توسط سفارتخانه های اسرائیل در اروپا به ویژه در لندن و پاریس بود. این طرح با جشن های مربوط به بازگشت کسانی که در مانورهای پاییزی سالانه از تمرین های آزادی بخش ۱ ۲ و ۳ تا اکتبر ۱۹۷۳ شرکت کردند و سایر اقدامات به اوج خود رسید.

موفقیت طرح فریب استراتژیک باعث شد اسرائیل عناصر غافل گیری ابتکار عمل و اقدام نظامی سریع خود را از دست بدهد و آن را مجبور به یک درگیری طولانی مدت کند که اقتصادش را تحت فشار قرار داد. این عمدتاً به دلیل سطح استثنایی بالای بسیج در ارتش اسرائیل بود که برای مردان به ۱۶ درصد و برای زنان تا ۲۵ درصد رسید – ارقامی که در مقایسه با میانگین بین المللی تنها ۱-۱.۵ درصد جمعیت بالاترین در جهان است. در نهایت اسرائیل چاره ای جز تکیه بر اصل اتحاد قوی نداشت که با حمایت سیاسی و نظامی ایالات متحده نشان داده شد که از ۱۰ اکتبر شروع به تحویل تجهیزات و تدارکات نظامی به فرودگاه العریش در سینا کرد. در نتیجه پیروزی های جنگ اکتبر نشان دهنده شکست نظریه امنیتی اسرائیل بود زیرا اسرائیل عناصر غافل گیری ابتکار عمل و جنگ سریع خود را از دست داد و در نهایت درگیر جنگی شد که منابع اقتصادی اش را تحلیل برد. این اتفاق در پی جنگ فرسایشی رخ داد که قبلاً پایه های دکترین امنیتی اسرائیل را تضعیف کرده بود. این دکترین که بر پایه های ارعاب روانی سیاسی و نظامی بنا شده بود نشان داد که کمتر از یک سپر نفوذپذیر است. اکنون در پی طوفان الاقصی اسرائیل در حال بررسی فعالانه جایگزین های دکترین امنیتی خود است.

منبع: ECSS

۲۵۹