خاطرات «خانم بالا» از زنان صیغه ای ناصرالدین شاه / چگونه همسر شاه شهید شدم؟

به گزارش خبرگزاری بیگ نیوز، در هفته ی آخر مرداد ۱۳۳۶ درست ۶۱ سال پس از کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار به دست میرزا رضا کرمانی، خبرنگار اطلاعات هفتگی با سوژه ی جالبی مواجه شد، او توانست یکی از زنان صیغه ای ناصرالدین شاه قاجار را پیدا کند. «زیور حاج صالح» را «خانم بالا» صدا می زدند. او که یکی از ۶۴ بانوی حرمسرای ناصری و به مدت ۱۰ سال زوجه ی شرعی شاه شهید بود، حالا او در آن تابستان ۱۳۳۶ که ۹۵ سال از عمرش می گذشت در یکی از اتاق های کوچک چهار در دو متر خانه ای دورافتاده در گلوبندک زندگی می کرد که آن هم بر اثر لطف یک زن خیر به طور رایگان در اختیارش گذاشته شده بود و به عنوان یکی اعضای خانواده ی او در میان آن ها باقی عمرش را می گذرانید. خانم بالا پذیرفت خاطراتش را از حرمسرای ناصری تعریف کند. آن چه در پی می خوانید نخستین قسمت از خاطرات او به نقل از مجله ی «اطلاعات هفتگی» به تاریخ یک شهریور ۱۳۳۶ است:

پدر و مادرم اهل فشم هستند. ما رعیت بودیم و یک روز که شاه با سی تا از زن های عقدی و صیغه ای خود برای ییلاق به فشم آمده بود، لیلا خانم کیسه کش حمامِ سوگلی شاه که با مادر من دوستی داشت، بنا به اصرار زیاد موافقت کرد مرا به سراپرده ی حرم ببرد تا زندگانی حرمسرای پادشاه را تماشا کنم. در آن موقع چهارده سال از سنم می گذشت و کنجکاوی کودکی مرا به حرمسرای شاه کشید. وقتی وارد سراپرده ی عایشه خانم شدم ناگهان از جا پرید. نگاهی به صورتم انداخت و به خواهرش لیلا خانم که در آن جا حضور داشت گفت: «ببین چه دختر خوشگلی است. باب دندان شاه است» و بلافاصله قُلاب چارقد گارس سفید قالب کرده اش را زیر گلویش سفت کرد و گالش هایش را پوشید و با عجله از سراپرده بیرون رفت. خواهرش گفت: «عایشه رفت تا به شاه خبر بدهد که لقمه ی چربی به دام انداخته است.»

من بچه بودم و از این حرف ها چیزی سر در نیاوردم ولی از این که عایشه خانم می رفت که درباره ی من با پادشاه صحبت کند قند توی دلم آب می شد. لباسم آن روز یک تنبان آبی اطلس و یک پیراهن تافته ی گل و بته دار نارنجی و یک چارقد قالبی سفید بود. قریب یک ربع ساعت روی زمین چهارزانو در کنار دست قمر سلطان خانم معروف به شیرازی کوچیکه که یکی از صیغه های شاه بود و آن روز در سراپرده ی عایشه خانم حضور داشت در انتظار نشستم و گاهی هم با افتخارالدوله دختر ناصرالدین شاه و لیلا خانم که هشت سال بیش تر از سنش نمی گذشت بازی می کردیم. او از سر و کولم بالا می رفت، من تنبان عروسکش را جمع و جور می کردم. بالاخره پس از یک ربع ساعت عایشه خانم با شتاب به سراپرده برگشت و دستم را گرفت و با دستپاچگی گفت: «زود باش! راه بیفت. شاه دارند قدم می زنند، می خواهند تو را ببینند. عجله کن.»

بدون آن که بدانم چه خواهد شد در حالی که هنوز دستم توی دست عایشه خانم بود، پشت سر او به راه افتادم. در راه گفت: «مودب باش. حرفی نزنی که شاه غضبناک شوند. سرت را زیر بینداز و دست به سینه بایست و وقتی شاه را دیدی تعظیم کن.» از خجالت عرق داشت شرشر از صورتم می چکید. تنم داغ شده بود مثل موقعی که ذکام می شدم.

بالاخره جلوی چادر سوم که رسیدیم یک دفعه عایشه خانم ایستاد. من هم ایستادم. شاه با سرداری شکری رنگ بدون کلاه از دور پدیدار شد. چند تا از خانم ها من جمله شکوه سلطنه خانم مادر مظفرالدین شاه همراه او بودند. وقتی به من رسید نگاه عمیقی به صورتم انداخت. تبسمی کرد و خطاب به عایشه خانم گفت: «بدک نیست. بدسلیقه نیستی.»

بعد با دست محکم زد به پشت دستم و گفت: «دستت را بینداز، دختر به این خوشگلی نباید دست به سینه بایستد. این جا که جای تشریفات نیست.» درست یادم است پشت دستم تا چند روز می سوخت. شاه بعد اضافه کرد: «به امین خاقان بگو او را بسپارد دست امین اقدس. سفارش کن ازش خوب پذیرایی کنند. خودم با امین اقدس بعدا صحبت خواهم کرد.»

پس از ادای این جمله شاه و همراهان دور شدند. عایشه خانم که از خوشحالی توی پوست خود نمی گنجید خطاب به قمرسلطان گفت: «خواهر چه خوب شد. شاه حظ کرد. خودش گفت خوشگله. حالا باید انعامش را بگیرم.» لپ مرا بوسید و گفت: «می شی زن شاه، سر و همسر به روزگارت حسد می خورند. حالا دیگه یک دختر دهاتی رعیت نیستی، زن شاهی. فردا می رویم امامه و بعد از آن می سپارمت دست امین اقدس خودش کار عقدت را تمام می کند.»

آن روز تا غروب توی سراپرده ی عایشه خانم و لیلا خانم ماندم. گاهی با افتخارالدوله بازی می کردم و گاهی به جمله ی عایشه خانم که گفت «می شی زن شاه» فکر می کردم و خیالات دور و دراز می کردم.

[…] آن روز در فشم جزو سراپرده ی عایشه خانم و لیلا خانم بودم و فردای آن روز به طرف امامه به راه افتادیم. ناصرالدین شاه رسم داشت که در سفرهای ییلاقی فقط سی تا از زن های جوان خود را همراه می برد و همیشه به خواجه حاجی علی اکبر که سرپرست کل امور حرمسرا در سال های آخر سلطنتش بود سفارش می کرد که در سفرها این زن های «سیت و سماقی» را راه بینداز، سنیگن ترها و مسن ترها را بگذار توی تهران بمانند و به کار و زندگی شان برسند. پیرها مثل جوان ها از الاغ سواری و قاطرسواری و دشت و بیابان گردی خوش شان نمی آید.

فردای آن روز که شاه مرا پسند کرد یک قاطر به قاطرهای کاروان مسافرین اضافه شد. تشکچه ی مخمل قرمز روی قاطر انداخته بودند و «باباقاپچی» سرپرست کل وسایل نقلیه ی حرمسرا خودش آمد و زیر پای مرا گرفت و سوارم کرد و در حالی که کناردست لیلا خانم حرکت می کردم جزو کاروان حرمسرای پادشاه به سوی امامه به راه افتادیم.

در امامه خیلی خوش گذشت. بعضی از خانم ها که کم کم شایعه ی عروس شدن مرا شنیده بودند حسادت می کردند. بعضی ها متلک می گفتند. بعضی ها هم لابد از همان موقع برای «سیاه» کردن بخت من مقدمات جادو و جمبل را فراهم چیدند. فقط در این میان دو سه نفر مثل عایشه خانم دوست واقعی من بودند زیرا منافع خودشان در خطر بود و می خواستند که از طرف من حسابی با شاه بازی کنند.

درست یادم است که روز دوم که وارد امامه شدیم فاطمه سلطان خانم و خانم کوچیکه و اقدس خانم مازندرانی که سه تا از زن های صیغه ی شه بودند به سراپرده ی عایشه خانم آمدند تا نامزد جدید شاه را ببینند. خانم کوچیکه همین که چشمش به من افتاد نیشش را به هم کشید و گفت: «واه، واه حالا دیگه شاه دهاتی پسند هم شده. سلیقه هاشون روز به روز خنده دارتر می شه. نگاش کن مثل زردآلو بادکرده می مونه!»

فاطمه سلطان خانم گفت: «مردم خیال می کنند زن شاه شدن یعنی به عرش رفتن و در ناز و نعمت غرق شدن» و بعد نگاهی از روی دل سوزی به صورتم انداخت و اضافه کرد: «گرچه این دهاتی ماهاتی ها وقتی یک شکم سیر پلو بخورند مثل این که به عرش رفته اند. بد نیست خواهر! بگذار این بدبخت هم به نوایی برسه، جای من و تو که تنگ نمی شه.»

– آخه درسته که جای من و تو تنگ نمی شه ولی دست هر بی سروپایی را هم که نمی شه گرفت و آورد زن شاه کرد.

من ساکت و صامت حرف های این دو تا را می شنیدم و بدون آن که حرفی بزنم و جوابی بدهم از خجالت مرده بودم و در دلم نسبت به آن ها احساس نفرت می کردم. این اولین احساس نفرتی بود که در دربار ناصرالدین شاه نسبت به دو آدمیزاد حس می کردم در حالی که آن روز هرگز نمی دانستم تازه اول حسادت هاست و حق با حسودهاست زیرا من به عنوان پنجاه ونهمین «هوو» به زنان حرمسرای شاه می پیوستم.

در سراسر مدتی که در امامه بودم دیگر شاه را ندیدم و در عین این که زندگی درباری و خوراک خوب و لباس خوب و سرگرمی ها و صحنه های تازه روح بچگانه ی مرا به وجد آورده بود در عین حال هم گاهی از خودم می پرسیدم پس عروسی چطور شد. اگر شاه مرا پسندید چرا به سراغم نفرستاد.

روز پنجم، بالاخره از لیلا خانم پرسیدم: «راستی بانو، عروسی من چطور شد، مگر نگفتید زن شاه می شم؟» خنده ای کرد و جواب داد: «هوم! طفلکی خیال کردی زن شاه شدن به همین سهل و سادگی هاست؟! یا خیال کردی شاه فلان چوپان فشم است که تا دختری را پسند کرد فورا دستش را بگیره و بره تو حجله! نه جونم، حالا حالاها کار داره. تو یک ماه باید پهلو امین اقدس خانم که مورد اعتماد و همه کاره ی حرمسرای شاه است زندگی کنی، راه و رسم شوهرداری را یاد بگیری، طرز معاشرت و حرف زدن و نشستن و برخاستن با ناصرالدین شاه را بیاموزی، آن وقت که همه ی این مقدمه ها تمام شد، آخوند را صدا می زنند عقدت می کنند، حاضر و آمده ات می کنند برای موقعش. اون هم نه به میل تو بلکه به میل شاه هر وقتی که بخواهند. هر وقتی که اراده شان تعلق بگیره تو را احضار خواهند کرد.

آهی کشیدم و گفتم: «چشم خانم جون، حالا که این طوره پس صبر می کنم.»

ادامه دارد…

پی نوشت:

۱- امامه از روستاهای بزرگ بخش رودبار قصران شهرستان شمیران استان تهران است.

۲۳۲۵۹