ایران، خاورمیانه و چشمانِ سهراب

وقایع اخیر خاورمیانه نه تنها از منظر منافع روسیه و ایران بلکه از بسیاری جهات شایان تامل است و ابعاد تودرتوی آن نیاز به بازتعریف و بازبینی دارد.

همه ی ما کمابیش می دانیم چه چیزی چگونه روی داد. ولی به فراخور تفاوت نگرش های علمی و سیاسی ممکن است در توصیف نهایی تابلوی کنونی منطقه الفاظ و تعاریف گوناگونی به کار ببریم. حتی ممکن است دامنه ی اختلاف نظر در حد و اندازه ای باشد که فردی تابلوی مزبور را مینیاتور ببیند دیگری آن را آبستره بخواند تصور ببننده ی دیگری در حال و هوای قوللر آقاسی باشد و آن یکی ردپای پیکاسو را ببیند. به عبارتی دیگر شاید بسیاری از کارشناسان با این موضوع مخالفت کنند که باز هم پای «نظم نوین» در میان است یا «بی نظمیِ نوین». ولی دست کم می توانیم حول این محور به توافقی مشترک برسیم: موازنات قدرت تغییر کرده حال و هوای منطقه شکلی دگر یافته تماشای این منظره دوربینی دگر می طلبد و بیان و وصف آن نیاز به مفاهیم جدید دارد. لذا منطقی نیست که بر قیاس همان روند قبلی در وصف اهمیت ژئوپولیتیک سوریه و مناطق پیرامون آن همچنان از لفظ «عمق استراتژیک» بهره بگیریم. باور کنیم این مفهومِ نظامی مصداق همان چیزی نیست که در قرن بیستم بود!

در تمام جنگ های قرن بیستم مفهوم عمق استراتژیک در چارچوب دفاع سرزمینی و تعیین استراتژی نظامی اهمیت ویژه ای داشت و توانایی یک دولت برای حفظ امنیت خود از طریق کنترل یک منطقه حائل بین مرزها و تهدیدات احتمالی همواره یک ضرورت مهم به شمار می آمد. حتی آمریکا به عنوان کشوری که به مدد دوری از مرزهای تنش آفرین و دردسرساز همواره از چتر امنیتی مستحکمتری برخوردار بود در جستجوی عمق استراتژیک به دنبال آن بود که تقریبا در سراسر گیتی حضور داشته باشد! اما حالا و در روزگاری که دانش و فن آوری بنیان و منطق تمام استراتژی های دفاعی و هجومی را دگرگون کرده مفهوم و ماهیت عمق استراتژیک لااقل در مقایسه با سده ی بیستم چندان مهم نیست. در روزگار ما موشک های دوربرد پهپادهای پیشرفته رصدهای ماهواره ای جنگنده های نسل پنجم ابزارها و ادوات سایبری ماهیت جنگ قدرت نظامی و روابط بین الملل را تغییر داده اند و «فاصله فیزیکی» اهمیت سنتی خود را از دست داده است.

ما در جهانی زندگی می کنیم که پیوستگی فزاینده اقتصاد جهانی و ظهور نهادهای چندجانبه کشورها را به سوی سرمایه گذاری در عرصه های علم هوش مصنوعی دیپلماسی اقتصادی و همکاری تجاری سوق داده و تمرکز مداوم بر حضور نظامی برونمرزی و حفظ عمق استراتژیک حاصل و دستاورد چندانی ندارد. اگر تا دیروز تهدیدات تروریستی و خطر حملات نظامی زمینی و نفوذ مستقیم سرزمینی در یک سطح حیاتی بود حالا با چالش های امنیتی مدرنی روبرو هستیم که بخشی از آنها مرتبط با دنیای علم و فن آوری است و بخشی دیگر با تهدیدات غیرسنتی مانند تغییرات آب و هوا کمبود منابع تورم و بی ثباتی اقتصادی فقر و افراط گرایی سیاسی پیوند مستقیم دارد. در چنین شرایطی اگر برای حفظ امنیت صاحب «رویکردی جامع» نباشیم احتمالا نه از ضعیف ترین نقطه بلکه از امن ترین نقطه ضربه خواهیم خورد!

سخنان بالا به این معنا نیست که اهمیت مفهوم عمق استراتژیک تماما نادیده گرفته شود و در انجام محاسبات مرتبط با امنیت و تهدید حوزه ی «فرامرز» را فراموش کنیم. خیر… مقصود این است:

الف) پرداختن به خارج از خانه اهمیت ثبات و چالش های داخلی را کمرنگ نکند.

ب) از یاد نبریم که سیاست خارجی همچنان قطعه ای از خط ممتد سیاست داخلی است و نظریات پاتنام والتز و دیگران هنوز هم اعتبار خود را حفظ کرده است و نمی توان اهمیت اثرگذاری سیاست داخلی بر سیاست خارجی را نادیده گرفت.

به خوانندگانی که ممکن است با بخش زیادی از این دیدگاه ها مخالف باشند پیشنهاد می کنم اندکی به این سوالات بیاندیشند:

آیا تداوم حضور نظامی در بندر طرطوس و دسترسی آسان به آب های مدیترانه از مهمترین اهداف روسیه نبود؟ کدام اولویت ها باعث شد که روسیه از کنار جغرافیای سوریه بی اعتنا بگذرد؟

مگر حوثی های یمن در یکی از حساس ترین مناطق جغرافیایی جهان قرار نگرفته اند؟ مگر امکان استفاده از موشک ها و تسلیحات قابل توجه در اختیارشان نیست؟ پس چرا در این چند سال نتوانسته اند با استفاده از این موقعیت ژئوپولیتیک مهم موقعیت خود را تثبیت کنند و چرا در برابر حملات هوایی اسراییل آمریکا و انگلیس تا این اندازه آسیب پذیر هستند و غیر از ایران کسی نگران حالشان نیست؟

اگر ترکیه درست به اندازه ی ایران از پیوند دیرینه و مستحکمی با کردها و شیعیان عراق برخوردار بود باز هم ممکن بود که تهران به مثابه ی موثرترین کنشگر در معادلات سیاسی بغداد عمل کند؟

چرا ترکیه علیرغم حضور پنجاه ساله در جزیره ی قبرس نه تنها موفق نشده این منطقه را به یک عمق راهبردی سودمند تبدیل کند بلکه با یونان دولت قبرس و اتحادیه ی اروپا دچار مشکلات فراوان شده است؟

اگر پای منافع کلان تجاری در میان نبود آیا چینی ها باز هم حاضر بودند در اغلب کشورهای آفریقایی حضور داشته باشند و حضور خود را صرفا با تمرکز بر مفهوم عمق راهبردی توجیه کنند؟

مثال های بالا تنها چند نمونه ی دم دستی از چالش های مرتبط با تحول در بطن و ماهیت عمق راهبردی در دنیای فوق مدرن ماست. باید با این واقعیت کنار بیاییم که انباشت چالش ها و بحران های داخلی ایران در شرایط فعلی به مراتب از جایگاه سیاسی در منطقه مهمتر است. لذا «بازگشت به خانه» بازسازی دیوارهای ترک خورده جا انداختن شیشه ی «پنجره های شکسته» و بها دادن به انتظارات و رضایت مردم بازخوانی توصیه ی زیبای سهراب سپهری در مورد «شستن چشم ها» و «جوری دیگر دیدن» اهمیت حیاتی دارد. در چنین مقطعی باید علاوه بر حفظ اهمیت ابزطرا قدرت سخت به برخی جزئیات مربتط با قدرت نرم نیز پی ببریم و به این بیاندیشیم که به عنوان مثال چرا ترکیه افتتاح شبکه ی تلویزیونی تی.آر.تی فارسی را دقیقا در این شرایط زمانی انجام داد؟ آیا این یک همزمانی تصادفی و بی معنی است؟ آیا با دم و دستگاه عریض و طویل و ناکارآمد صدا و سیما و رویکرد رسانه ی حاکمیتی می توان از قدرت نرم سخن گفت؟ آیا خطر موضوعات مطرح شده توسط برخی چهره های جنجالی سیاسی که کل کشور و جامعه را با موضوعات حاشیه ای سرگرم می کنند به مراتب بیشتر از خطر تهدیدات خارجی نیست؟ حالا وقت آن است که همه چیز بر اساس و مبنای «رضایت مردمی» و پاسخ دادن به انتظارات آنها پیش برود. چرا که به قول کالین گری نظریه پرداز در زمینه مطالعات استراتژیک «قرار نیست استراتژی نظامی زمینه و اهداف سیاسی را شکل دهد. رویه ی صحیح این است که اهداف سیاسی و اقتصادی چند و چون تعیین استراتژی نظامی را مشخص کند».

۳۱۱۳۱۱